Türk Uygarlığı Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi

Түрк мамлекеттер уюмунун мүчөсү Кыргызстандагы басма сөздүн электрондук форматка өтүүсүндөгү маселелер

Топчугүл НАРМАМАТОВА_Зеки ОКЙАЙ — 2024-01-25

Жаңы маалымат технологияларынын өнүгүшү менен бирге акыркы мезгилдерде салттуу журналистикада маанилүү өзгөрүүлөр жана өнүгүүлөр болду. Өзгөчө салттуу журналистиканын интернет аркылуу онлайн тармакта жаңыдан конвергенциялануусу анын коомдо дагы да таасирдүү болушун шарттады. Алгач гезиттин жарык көрүүсү менен башталган, андан кийин радио жана телевидениенин пайда болуусу менен коомдо 4-күч катары сыпаттала баштаган массалык маалымат каражаттары санариптешүү доорунда жалпы эле коомчулук тарабынан баш тарта албай турган мыкты маалымат каражатына айланды. Массалык маалымат каражаттарынын интернет айдыңында да чыга башташы анын үнүн бир эле жергиликтүү калкка эмес, бүткүл дүйнө жүзүнүн угуусуна себепкер болду. Бирок электрондук форматка өткөн менен массалык маалымат каражаттарында да бир топ маселелер жаралбай койгон жок. Атап айтсак кесиптик жана этикалык принциптер орой бузула баштады. Ушул алкакта аталган илимий макалада Кыргызстандагы массалык маалымдоо каражаттарынын бир түрү болгон басма сөздүн электрондук форматка өтүүсүндөгү кездешкен маселелер жана аны чечүү жолдору талкууланмакчы.

Türk Destanlarının Değerler Açısından İncelenmesi

Yücel GELİŞLİ — 2024-01-25

Destanlar, bir milletin kültürünün temel taşıyıcılarından biridir. Destanlar sözlü ve yazılı edebiyatın önemli ürünlerinden biridir. Değerler, bir toplumun temelini oluşturan inançlar ve davranış normlarıdır. Destanlar değerleri yücelten, cesaret, iyilik, yardımlaşma, vatanseverlik gibi erdemleri işleyen önemli birer edebi kaynaktır.
Bu çalışmada, Türk kültüründe önemli bir yeri olan destanların değerler açısından incelenmesi amaçlanmıştır.
Çalışma nitel araştırma modellerinden olgubilim çalışmasıyla desenlenmiştir. Veriler dokuman analizi tekniği ile literatürden elde edilmiştir. Çalışma Anadolu’da söylenen destanlarla sınırlı tutulmuştur.
Araştırmada elde edilen sonuçlara göre destanlarda genelde şu değerler yer almaktadır; kahramanlık, cesaret, fedakârlık, vatanseverlik, iyilik yapmak ve
yardımlaşmak gibi değerler yer almaktadır.
Destanlar, milli değerlerin topluma aktarılmasında önemli bir rol oynar ve kültürün devamlılığını sağlar. Destanlar kahramanlık, cesaret, fedakârlık, vatanseverlik, iyilik yapmak ve yardımlaşmak gibi değerleri aktararak bireylerin kendilerini tanımlamalarına, milli kimlik kazanmalarına ve mensubu oldukları millete aidiyet duygularıyla bağlanmalarına katkı sağlar. Destanlar bu değerleri hikâyeler ve kahramanlar üzerinden anlatarak, topluma aktarır ve kültürün devamını sağlar, toplumun birlik ve beraberliğini sağlamada önemli bir rol oynar.

Türkçe Söz Varlığında Güzelliği İfade Eden Benzetmeler

Muhittin GÜMÜŞ — 2024-01-25

Güzeli ve güzelliği ifade eden benzetmelerin Türk kültüründeki yerini, önemini ve Türkçenin söz varlığına ve anlatma gücüne katkısını tespit etmek amacıyla yapılan bu çalışmada güzellik kavramını yansıtan benzetmeler, deyimler, atasözleri ve birleşik kelimeler incelenmiştir. Deyimler, atasözleri ve söz varlığını oluşturan diğer ögelerin içinde kalıplaşmış dil yapıları, sanatlı sözler; benzetmeler, mecazlar, metaforlar genellikle o dili ana dili olarak konuşanlarca yüzyıllar boyu edinilen bilgileri, tecrübeleri ve dünya algısıyla ilgili değerleri ifade etme aracı sayılırlar. Güzelliği ifade etmede en çok yararlanılan ‘gibi’ edatı kullanılarak oluşturulan söz varlığı tespit edilerek oluşum şekillerine göre sınıflandırılmıştır. Tabiattaki bir canlıya; hayvana, bitkiye ya da cansız varlıklara yapılan benzetmelerin temelinde insan vardır. İnsan güzelliğini yansıtmada tabiat- insan ilişkisinde dilin hangi yönlerinden yararlanıldığı açıklanmaya çalışılmıştır. Bu çalışmamız, benzetmeler yoluyla elde edilen söz varlığının dilde, edebiyatta ve belagatte Türkçeyi zenginleştirdiğinin somut olarak anlaşılmasına yardımcı olmaktadır.

Kırgızistan ve Türkiye'deki Eğitsel Veri Kullanım Platformlarının Karşılaştırılması

Recep BAŞARICI — 2024-01-25

Eğitsel veri, ulusal düzeydeki eğitim sistemlerinde genellikle eğitim yönetimi bilgi sistemi (EYBS) adı verilen yapılar içinde saklanmaktadır. EYBS'lerin öncelikli amacı, hesap verebilirlik, izleme ve kaynak aktarımı gibi yönetsel süreçlerin daha etkili bir şekilde sürdürülmesidir. EYBS'ler, sahip oldukları eğitsel veri sayesinde öğretmenler açısından da işlevsel olabilmektedir. Bu sistemler aracılığıyla veya çeşitli yollarla öğretmenlerin edinebildikleri eğitsel veri sayesinde daha doğru ve etkili öğretimsel kararlar alınabilmektedir. Bu süreç, veri destekli öğretim olarak isimlendirilmektedir. Ayrıca veli ve öğrencilere sunulan eğitsel veri sayesinde EYBS'ler farklı paydaşlar açısından da önemli roller üstlenebilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye ve Kırgızistan'da eğitsel verinin hangi platformlarda tutulduğunun; öğretmen, öğrenci, yönetici ve velilere ne şekilde sunulduğunun karşılaştırılması amaçlanmaktadır. Temel nitel araştırma deseninde gerçekleştirilen çalışmada veriler iki ülke eğitim bakanlıklarının ve ilgili kurumların internet sitelerinden edinilmektedir. Araştırma bulgularına göre, Türkiye'deki eğitsel veri kullanım platformları şunlardır: e-Okul, MEBBİS ve EBA. Kırgızistan'daki eğitsel veri kullanım platformları ise Açık Veri Sistemi, Eğitim Yönetimi Bilgi Sistemi ve Kündölük adlı platformlardır. Araştırma sonucunda, Kırgızistan ve Türkiye'deki eğitsel veri kullanım platformlarının karşılaştırılması yoluyla konu hakkındaki bilimsel birikime katkı sunulması öngörülmektedir.

İslamiyet’ten Önce Türklerde Kurban Kavramı Üzerine Bir Araştırma

Hakan ERCAN — 2024-01-25

Türklerin tarihte var oldukları ilk zamanlardan itibaren hem yazılı kaynaklarda hem de anlatılarda çok yönlü bir kurban geleneğine sahip oldukları görülmektedir. Zira Türk kavimlerindeki ayin ve ritüeller, genel olarak Tanrı’ya kurban sunarak yapılmıştır. Onlar kendileri için kutsal saydıkları maddi ve manevi varlıkların yanında; doğum, ölüm, zafer ve yenilgileri için de kurbanlar sunmuşlardır. Nitekim Türklerin kendi içinde kutsal saydığı her tören ve ayin kanlı veya kansız kurban ile tamamlanmıştır. Türklerin kurban ritüelleri, İslamiyet’in getirdiği kural ve kaidelerle güçlü bir inanç hâlini almıştır. İslamiyet öncesi Türklerde kurban kanlı ve kansız olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kanlı kurbanların en önemlisi attır. Attan sonra ise koyun gelmekte, sığır ise son tercih olarak görülmektedir. Kansız kurbanlarda ise en önemlileri ruhlara bağışlanarak başı boş salıverilen hayvanlar ve saçı kurbanlarıdır. Bu çalışmamızda İslamiyet’ten önce Türklerde kurban kavramı üzerine bir araştırma yapılmış, bazı değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Erol Güngör Düşüncesinde Türk Milli Kültürü ve Yeniden İnşası

Zafer YILMAZ — 2024-01-25

Erol Güngör (1938-1983), yirminci yüzyılın ikinci yarısında Türk düşünce hayatını etkileyen özgün simalardan biridir. Kültür, medeniyet, dil, tarih, din, tasavvuf, eğitim gibi sosyal bilimlerin hemen her alanında derin bilgi ve tecrübe sahibi bir akademisyen, kültür insanı, bir Türk aydınıdır. Güngör, Türkiye’nin Batılılaşma sürecinde Türk milli kültürünün tahribata uğradığını düşünür ve milli kültürü yeniden inşa etmeyi bir ideal olarak görür. Farklı alan ve konulara ilişkin yazılarını bir şekilde çağdaş bir Türk milli kültürü inşa etme idealiyle ilişkilendirir. Türk milli kültürünün temel kaynaklarını analiz eder, yabancı kültürler karşısındaki durumunu değerlendirir ve çağdaş bir Türk milli kültürü inşa etmenin gerekliliğini vurgular. Nitekim Güngör, kendi milli kültürünü kuramamış bir ülkenin yabancı kültürler karşısında varlık gösteremeyeceğini, yabancı kültürlerin etkisiyle toplumun değerlerinin bozulacağını ifade eder. Güngör, milli kültüre sahip çıkma ve geliştirme konusunda aydınların önemine dikkat çeker. Aydınların, yabancı kültürler karşısında değişmeyecek güçlü bir Türk milli kültürü oluşturabileceklerini düşünür. Bu çalışmanın amacı, Güngör’ün düşüncelerinden hareketle günümüzdeki kültür konusunda yapılan tartışmalara katkı sağlamaktır. Bu amaç doğrultusunda, Güngör’ün Türk milli kültürüne ilişkin görüşleri ve yeniden inşası konusunda yapılması gerekenler literatür taraması yoluyla belirli temalar altında incelenmiştir.

Мерзімді баспасөз тіліндегі көнерген сөздердің әсерлілігі

Ә.СЕЙДАМАТ — 2024-01-25

Әдеби тілдің даму үдерісі, сөзқолданыстағы тілдің актив және пассив қабатындағы динамикалық өзгерістер, тілдің барлық дерлік аспектісіне қатысты мәселелер бұқаралық ақпарат құралдары тілінде толық және айқын көрінеді. Соның ішінде мәтіндік дерекқор көлемі, таралымы, ресмилігі, әдеби тілге тигізер ықпалы тұрғысынан мерзімді баспасөз тілі зерттеу жұмыстарының негізгі нысанына айналып отыр. Қазіргі қазақ тілінің лексикасы әр түрлі ғылым салаларына қатысты неологизмдер және кірме сөздермен қатар, көнерген, ескі сөздердің пассив қордан, актив қорға өтіп қайта жаңғыруымен толығып жатыр. Қоғамның тілдік қолданысында бұрынғы мағынасына жаңа мағына үстелген немесе коннотациялық мағынасында жиі жұмсалатын, ескі кітаби лексикалық бірліктерді БАҚ құралдарынан көптеп кездестіруге болады. Осы орайда мерзімді баспасөз тіліндегі көнерген сөздердің қолданысын семантикалық, прагматикалық, стильдік тұрғыдан талдау маңызы өзектенеді. Зерттеу барысында теориялық тұжырымдарды сипаттау, талдау әлемдік лингвистика және қазақ тіл біліміндегі пікірлерді саралау әдістері қолданылды. Сонымен қатар көнерген сөздердің сөздіктегі мағынасы мен қазіргі мерзімді баспасөз тіліндегі қолданысындағы семантикалық ерекшеліктері салыстыра талданды. Берілген мақалада бүгінгі тілдік жағдаяттарды талдап, тану мақсатында мерзімді баспасөз тіліндегі көнерген сөздердің әсерлілік қызметі айқындалды.

Қазіргі түркі тілдеріндегі лексикалық динамика: қазақыландыру тәжірибесі және нәтижелер

К.С. АЛДАШЕВА — 2024-01-25

Түркітанудағы диахронды зерттеулерде түркі тілдеріне ортақ базалық лексикалық қор толыққанды дәйектелген. Базалық лексикалық қорды сақтау және оның шеңберін ұлғайту тұтастай түркі тілдерінің өміршеңдігін қамтамасыз етеді. Бұл түркі тілдерінің арасындағы дивергенцияның алдын алады. Алайда қазіргі түркі тілдеріндегі динамикалық үдерістер тілдер арасындағы ортақ белгілердің алшақтауына алып келіп отыр. Әсіресе сөздік қордың қазіргі көрінісі түркі тілдерінде лексикалық жаңалықтарды ұсынуда басшылыққа алатын ортақ ұстанымдардың жоқ екендігін көрсетеді. Нақтырақ айтқанда, дәнекер тілдің немесе донор тілдің заңдылығын сақтай отырып, шеттілдік атауды тікелей қабылдау түркі тілдерінде әлі
де сақталып келеді. Десе де, біршама түркі тілдерінде жаңа ұғымдарға, шеттілдік кірме сөздерге атау ұсыну үшін тілдің ішкі мүмкіндіктерін пайдалану тенденциясы да байқалады. Соның бір дәлелі – соңғы отыз жыл көлемінде жүзеге асырылып келе жатқан қазақыландыру үдерісі. Қазақыландыру үдерісінің нәтижелерін қазақ тілінің лексикалық жаңалықтардыигерудегі әлеуетін танытатын, қазіргі түркі тілдері үшін де пайдалы, табысты тәжірибе ретінде бағалауға болады. Мақалада қазіргі түркі тілдерінің лексикалық динамикасына сипаттама беріледі және қазақ тіліндегі
лексикалық жаңалықтарды игерудегі қазақыландыру тәжірибесіне және оның нәтижелеріне талдау жасалады.

Türk Düşüncesinde Müziğin Önemini Nietzsche ile Düşünmek

Leyla KILINÇ — 2024-01-25

Sesin ve doğada mevcut olan canlı cansız her varlığın ayrı bir tılsımının olduğuna inanan Türkler için müzik de yaşamın bir tılsımıdır. Türk geleneklerinin mayası da diyebileceğimiz müziğin, Türk düşünce sisteminde hem sosyal hem politik, hem de dinsel bir işlevi vardır. Altay dağlarının eteklerinde neşet eden ilk Türk topluluğu ve İlk Türk devleti olarak bilinen Hunlar için müzik nihilist duyguların kaynağı olmaktan ziyade; doğaya özdeş bir sesin toplumu ayakta tutacak geleneklerin sosyal bir mayası olmuştur. Hunlar için müziğin bu anlamı yine Göktürkler ve Uygurlar için de yaşamın canlı ve güçlü bir formülü olmuştur. İlk Türk kaynakları olarak kabul edilen Göktürk kitabelerinde de Türkler için müziğin devletin gücünü ve büyüklüğünü temsil eden işlevi vurgulanmıştır. Tarih nehrinin bu yakasında Türkler için müziğin anlamı yukarıda belirttiğimiz şekilde akış halindeyken; nehrin diğer kıyısında Alman filozof Nietzsche için de müzik yaşamda etkinliğin, canlılığın ve kültürün en önemli mayasıdır. Öyle ki Nietzsche, müziğe yüklediği bu anlamdan dolayı dostu ve yoldaşı Wagner’in sanatının son meyvelerini (özellikle Parsifal) kıyasıya eleştirmiştir. Literatür taramasına dayalı betimsel ve analiz yöntemli bu çalışma, ilk Türk devletleri olan Hunlar, Göktürkler ve Uygurlar’ da müziğin işlevini Nietzsche felsefesindeki müzik yorumu ile birlikte değerlendirmeyi hedeflemektedir.

Özbekçe <-> Türkçe Otomatik Çeviri Yazilimi Için Deyimlerin Veritabanini Oluşturma Sorunu

Manzura ABJALOVA_Umida RAŞIDOVA — 2024-01-25

Deyimlerin, birkaç kelimeden oluşan ortak bir dil birimi ve harfi harfine tercüme edilemeyen sözdizimsel bir bütün olarak kabul edildiği bilinmektedir. Linguo-kültürel öneme sahip deyimler, her milletin tarihi boyunca hayatındaki çeşitli durumların bir sonucu olarak sembolik benzetmeler ve karşılaştırmalar sonucunda oluşmuştur. Çevirideki metne linguo-kültürel yaklaşım, sanatsal söylemin kültürel olarak tanımlanmış idio-etnik, kültürel farklılığının neden olduğu engellerin belirlenmesine ve aşılmasına olanak tanır. Bu nedenle, otomatik çeviride verimlilik elde etmek için, deyimsel birimlerin (DB) paralel bir veritabanını oluşturmak önemlidir. Bu makale, deyimlerin sözcüksel bir birim olarak tanımlanmasını, deyimlerin temelinin oluşturulmasını sağlayan faktörleri incelemektedir.

Okul Öncesi Eğitim Programı İle İlgili (2000- 2023) Gerçekleştirilmiş Araştırmaların İçerik Analizi (Eğilimlerin Belirlenmesi)

Elif ADAK AKENGİN_Mehmet Arif ÖZERBAŞ — 2024-01-25

Bu çalışmada, 2000-2023 yılları arasında Türkiye’de gerçekleşen okul öncesi eğitim programı alanında yapılmış yüksek lisans ve doktora tezleri incelenerek, araştırma eğilimlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırmada“okulöncesi eğitim programı” na yönelik çalışmalar ele alınmıştır. İncelenen tezler yayınlandığı yıl, konu alanı, yöntemi, deseni, veri toplama araçları, veri analizi teknikleri ve örneklem özellikleri açısından değerlendirilmiştir. Tezler doküman analizi yapılarak incelenmiş ve “Tez Sınıflama Formu” kullanılarak içerik analizi yapılmıştır. Araştırmada YÖK Ulusal Tez Veri Tabanında yer alan okul öncesi eğitim programı ile ilgili tezler çalışma kapsamına alınmıştır. Buna göre araştırmanın kapsamını 65 yüksek lisans tezi ve 10 doktora tezi oluşturmaktadır. Çalışma 2000-2023 yılları ile sınırlandırılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre incelenen tezlerin çoğunluğunun nicel ve öğretmen görüşlerinin incelenmesine yönelik olduğu belirlenmiştir.

1927-1928 Yılları Yeni Türk Alfabesi Komitesinin I. Bakü, II. Taşkent ve III. Kazan Kurultayları Üzerine İnceleme

Ziyafet GASIMOVA — 2024-01-25

1928 yılında Türk Toplulukları için hazırlanan Birleştirilmiş Yeni Türk Alfabesi etrafında yoğun çalışmalar başlatıldı. Sovyetler Birliği'ne dahil olan Türk Cumhuriyetlerinin Birleştirilmiş Yeni Türk Alfabesi ile ilgili bu çalışmalar Bakü, Taşkent ve Kazan Kurultaylarında değerlendirildi. Yeni Türk Alfabesi Merkez Komitesinin ilk kurultayı 3-6 Haziran 1927 tarihlerinde Bakü'de yapıldı. Kurultaya Trans Kafkasya Federatif Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya, Dağıstan, Özbekistan, Başkurdistan, Tataristan, Kazakistan, Türkmenistan, Kırım, Kırgız Cumhuriyetleri temsilcileri ile Tacik Özerk Bölgesinden bir temsilci katıldılar. Komite, çalışmalarını devam ettirerek 7 Ocak 1926 tarihinde ikinci kurultayını yapmak amacıyla Taşkent’te toplandı. Komitenin III. Kurultayı ise 18-23 Aralık 1928 tarihlerinde Kazan’da yapıldı. Kurultaya komitenin 44 üyesi, bilim adamları ve diğer katılımcılar iştirak etti. Kurultayda, Merkezî Yeni Türk Alfabe Komitelerinin raporları üzerine kararlar alındı. Bu çalışmada, Yeni Türk alfabesi Merkez Komitesinin çalışmaları, Bakü, Taşkent, Kazan Kurultayları ele alınarak incelenmiştir.

Zihinsel Engelli Çocuğa Sahip Anne Babaların Çocuklarıyla Ergenlik Döneminde Yaşadıkları Sorunların Araştırılması

Aygerim CUMABAEVA_Erkan EFİLTİ — 2024-01-25

Bu araştırmanın amacı zihinsel engelli çocuğa sahip anne babaların çocuklarıyla ergenlik döneminde yaşadıkları sorunların araştırılmasıdır. Çalışmada araştırma yöntemlerinden betimsel araştırma modeli kullanılmıştır. Araştırmanın çalışma grubunu Kırgızistan’ın Oş bölgesinde yaşayan ergenlik döneminde zihinsel engelli çocuğu olan 13 anne 7 baba olmak üzere toplam 20 kişiden oluşmuştur. Araştırmada veriler görüşme yönteminden yarı yapılandırılmış görüşme yöntemi ile toplanmıştır. Araştırma sonucu elde edilen verilerin çözümlenmesinde nitelik analiz tekniğinden içerik analiz yöntemi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda; zihinsel engelli bireylerin ergenlik dönemine geldiği zaman söz dinlemediği ve çok saldırgan olduğu, ergenlik döneminde cinsel ilgi ve istekleri başladığı ve öğrendiklerini çabuk unuttuğu, bir kısmı arkadaş edinmeye çalışırken bazıları da aksine kendini odaya kapatmaya başladığı, kimseyle görüşmek istemediği sonucuna ulaşılmıştır. Zihinsel engelli çocukların ergenlik döneminde ağlama davranışının arttığı görülmüşken bir kısmı ise aşırı derecede gülmeye başladığı ortaya çıkmıştır. Bazı zihinsel engelli çocuklar ergenlik döneminde öz bakım becerilerinde sorun yaşamazken bazıları da dış görünüşüne önem vermeye başladığı sonucuna ulaşılmıştır.

Türk Şiirinde Türlerin Gelişimi

Rohila RUZMANOVA — 2024-01-25

Günümüzde Türk halklarının dil, edebiyat, tarih ve eğitim alanlarında ortak payları vardır ve bunların incelenmesi için ortak bilimsel yaklaşımlar gerekmektedir. Türk Devletleri Teşkilatı faaliyeti ve kuruluşun benimsediği programlar, Türk dili konuşan halkların sosyal, siyasi ve kültürel anlamda yaklaşmalarını resmi bir statüye yükseltmektedir. Dünya uygarlığının belirli dönemlerinde Türk halklarının, insanlığın gelişimine büyük katkı sağlayan ulu şahsiyetler yetiştirdiğini hepimiz biliyoruz. Özellikle, Ali Şîr Nevai eserlerinin ideolojik ve sanatsal etkisi sadece Orta Asya'da değil, Avrupa'da yaşayan Türkçe konuşan halkların eserlerine de yansıyor. Türk bilginlerine göre 15. yüzyılın son çeyreğinde başlayan bu süreç, Türk edebiyatının lirik ve liro-epik türleri için bir model olmuştur. Ali Şîr Nevai’nin şiirleri, yazıldığı yıllardan itibaren hem Orta Asya’da hem de Osmanlı Türk devletinde buyuk ilgi gördü. Şiirleri, yaşadığı dönemde Osmanlı şairlerinin ilgisini çekmiş ve onlara nazire yazmak bir gelenek haline gelmiştir. Nevai’nin çalışmalarının etkisi, sadece naziranın değil, aynı zamanda diğer bazı şiir türlerinin gelişiminde de açıkça görülmektedir. Makalede Ali Şîr Nevai eserlerinin Türk edebiyatında şiir türlerinin gelişimine olan etkisi tartışılmaktadır.